فنيل کتونوري (pKU)

PKU چيست؟
 

دسته اي از بيماري ها يا مشکلات زمينه ارثي يا مادرزادي دارند و معمولاً با تولد نوزاد بروز مي کنند. بيماري فنيل کتونوري که به اختصار به آن PKU نيز گفته مي شود، نوعي ناهنجاري مادرزادي در متابوليسم اسيد آمينه فنيل آلانين است. اين بيماري اتوزومال مغلوب مي باشد؛ يعني در صورتي بروز مي کند که فرد دو ژن معيوب بيماري را هم از پدر و هم از مادر خود دريافت کند.

علت ايجاد اين بيماري چيست؟
 

همان طور که مي دانيم، اسيدهاي آمينه واحدهاي ساختماني هستند که انواع پروتئين ها را به وجود مي آورند؛ چه پروتئين هايي که در تمام بدن ما وجود دارند و چه آنهايي که در مواد غذايي مختلف، اعم از گياهي و حيواني يافت مي شوند. اين واحدهاي سازنده به دو دسته ضروري و غيرضروري تقسيم مي گردند. فنيل آلانين يک اسيد آمينه ضروري است که بدن ما نمي تواند آن را بسازد و بايد حتماً از مواد غذايي مختلف دريافت گردد. به عبارتي، با محدود شدن دريافت آن کارکردهاي طبيعي بدن مختل مي شود. در بيماران مبتلا به PKU به علت کمبود مادرزادي نوعي آنزيم کبدي به نام فنيل آلانين هيدروکسيلاز، اسيد آمينه فنيل آلانيني که از طريق دريافت انواع پروتئين به بدن وارد شده، متابوليزه نمي شود.
در واقع، ترشح اين آنزيم مهم براي تبديل فنيل آلانين به تيروزين (نوعي اسيدآمينه ديگر) ضروري است. ناگفته نماند که بخش عمده اي از فنيل آلانين وارد شده به بدن به اسيد آمينه تيروزين تبديل شده و تيروزين پيش ساز بسياري از ترکيبات و هورمون هاي مهم، مثل هورمون هاي تيروئيدي، کاتکول آمين ها و ملاتونين مي باشد. در 98 درصد از موارد بيماري، نقص کامل آنزيم فنيل آلانين هيدروکسيلاز وجود دارد. در اثراين اختلال فنيل آلانين و ساير ترکيبات آن درخون و بافت ها تجمع يافته و نهايتاً به صورت مواد کتوني از ادرار رفع مي شوند. بوي بد ادرار اين بيماران نيز ناشي از وجود همين ماده است. ميزان طبيعي فنيل آلانين در خون حدود 1ميلي گرم در دسي ليتر مي باشد؛ ولي در اين بيماران مقدار آن بين 6 تا 80 ميلي گرم در دسي ليتر متغير است. بالابودن غيرطبيعي اين ماده در خون موجب اختلال در تکامل رشد طبيعي مغز، عقب ماندگي و مشکلات مغزي جبران ناپذير خواهد شد. در ايران پيش بيني مي شود که بروز اين بيماري احتمالاً به نسبت يک نوزاد مبتلا به ازاي 6000 تا 8000 تولد باشد؟

علائم و عوارض بيماري چيست؟
 

اين بيماري در بدو تولد هيچ علامتي ندارد، ولي در صورت عدم تشخيص و درمان، به مرور علائمي مثل استفراغ، بي قراري، بثورات پوستي شبيه اگزما و کاهش توليد رنگدانه ها که منجر به ايجاد پوست نازک و روشن، چشم هاي آبي و موهاي بلوند شده و همچنين بوي نامطبوع عرق و ادرار، اختلالات عصبي، تشنج خفيف، افزايش رفلکس ها و عقب ماندگي ذهني ظاهر مي شود. همچنين، اين کودکان کاهش رشد طبيعي نيز خواهند داشت.

غربالگري و شناسايي PKU چگونه است؟
 

به دليل ايجاد مشکلات و عوارض جبران ناپذير، تشخيص سريع بعد از تولد و درمان بموقع بيماري از اهميت خاصي برخوردار است. سال هاست که در کشورهاي توسعه يافته غربالگري سريع موارد بيماري صورت مي گيرد و در کشور ما نيز جديداً در برخي از استان ها طرح شناسايي نوزادان مبتلا (در روزهاي 3 تا 5 بعد از تولد) شروع شده و قرار است اين برنامه به کليه مناطق کشور گسترش يابد. اين بيماري هم با گرفتن نمونه ادرار و هم خون قابل تشخيص است. براي اين منظور، نمونه خوني نوزاد بايد در روز دوم تا پنجم تولد گرفته شود و قبل از آن حتماً حداقل يک شبانه روز تغذيه طبيعي خود را داشته باشد. چنانچه سطح خوني فنيل آلانين بين 6 تا 10 ميلي گرم در دسي ليتر باشد، به عنوان موارد ابتلا در نظر گرفته مي شود.
رژيم غذايي در اين بيماران فردي بوده و با توجه به سطح فنيل آلانين خون و ميزان رشد تنظيم مي گردد. به عبارتي، بزرگ ترين مشکل اين بيماران رعايت درست رژيم غذايي است. در اين بيماري معمولاً يک رژيم غذايي خاص بايد در تمام طول مدت زندگي رعايت شود. فرايند پايش از طريق سنجش مستمر سطح خوني فنيل آلانين سرم که بايد بين 2 تا 10 ميلي گرم در دسي ليتر باشد، صورت مي گيرد. زنان مبتلا به بيماري بايد دريافت فنيل آلانين خون را محدود کرده و قبل از بارداري سطح خوني آن را بين 2 تا 6 ميلي گرم در دسي ليتر حفظ کنند.

هدف از رعايت رژيم غذايي چيست؟
 

هدف اصلي کاهش دريافت فنيل آلانين، پيشگيري از بالا رفتن سطح سرمي آن و تامين تيروزين لازم براي بدن مي باشد. از بدو تولد تا 12 سالگي بايد سطح فنيل آلانين خون بين 2 تا حداکثر 6 ميلي گرم در دسي ليتر و بعد از آن بين 2 تا 10 ميلي گرم در دسي ليتر نگه داشته شود.
در اين رژيم، دريافت اين اسيد آمينه تقريباً بين 15 تا 25 ميلي گرم به ازاي کيلوگرم وزن بدن با توجه به سن بيمار و ميزان تحمل آن محدود مي گردد.

براي کنترل سطح فنيل آلانين خون چه بايد کرد؟
 

در اين زمينه رعايت چند مورد بايد مدنظر قرار گيرد:
- استفاده از شيرهاي مخصوص که فاقد فنيل آلانين است، نظير لوفنلاک، آنولوگ PKU-2،PKU-1،XP
- استفاده از مواد پروتئيني جانشين که فاقد فنيل آلانين هستند و غذاهاي مخصوص با فنيل آلانين کم.
- شناسايي و مصرف غذاهاي طبيعي کم پروتئين ، مثل نشاسته، ميوه ها و بعضي سبزي ها. در اين رژيم، مصرف غذاهاي غني از پروتئين، مثل شير و لبنيات، انواع گوشت، تخم مرغ، مغزها، حبوبات و برخي از سبزي ها محدود مي گردد.

آيا اين نوع رژيم غذايي نياز رشد و نمو کودک بيمار را تأمين مي کند؟
 

براي تأمين نيازهاي رشدي کودکان، تنها استفاده از مواد غذايي حاوي فنيل آلانين کم و يا بدون آن کافي نيست؛ از اين رو مصرف شير مخصوص و يا محصولات تهيه شده براي اين منظور ضروري است، اين نوع شيرها علاوه بر اينکه فاقد فنيل آلانين هستند، داراي تمام اسيد آمينه هاي ديگر به مقدار لازم، ويتامين ها، مواد معدني، چربي و انرژي مي باشند و مي توان گفت استفاده از آنها در رژيم غذايي اساس درمان را تشکيل مي دهد.
چنانچه از اين نوع ترکيبات غذايي استفاده نشده و تنها به منابع غذايي پروتئيني بسنده شود، چون بدن به انواع اسيدهاي آمينه براي رشد و انجام فعاليت هاي طبيعي خود نياز دارد، براي تأمين اين نياز بخشي از پروتئين هاي بدن تجزيه مي شود و سطح فنيل آلانين خون افزايش مي يابد.
پس در کودکان مبتلا در کنار توجه به کيفيت کنترل بيماري و ثابت نگه داشتن سطح فنيل آلانين خون، بايد به تأمين نياز انرژي و مواد مغذي آنها نيز دقت لازم داشت تا کودکان هم رشد و نمو طبيعي داشته و هم از سلامت عمومي برخوردار باشند.

آيا پيروي از رژيم غذايي مخصوص فقط محدود به دوران کودکي است؟
 

در گذشته تصور بر اين بوده که با افزايش سن بيمار و طي کردن دوران کودکي، رعايت کامل رژيم غذايي ديگر ضروري نيست؛ اما متأسفانه به محض اينکه بيماران رژيم خود را قطع مي کنند، با مشکلاتي مثل کاهش تمرکز، توجه و اختلال حافظه مواجه مي شوند و وقتي به رژيم قبلي خود برمي گردند، وضعيت بهتري خواهند داشت. در حال حاضر، پايش دوره اي سطح آلاين خون و رعايت رژيم غذايي براي تمام طول مدت زندگي توصيه مي گردد.
حتي در زماني که اين افراد به مشکلات ديگري مثل بيماري هاي عفوني وتب دار دچار مي شوند، به علت شکسته شدن ميزاني از پروتئين هاي بدن در اين شرايط، بايد تحت نظارت کامل قرار گرفته و ميزان فنيل آلانين خون و رژيم غذايي آنها کنترل گردد.

آيا زنان مبتلا به PKU مي تواند باردار شوند؟
 

زنان مبتلا به اين بيماري در صورتي که تصميم به باردار شدن داشته باشند، بايد تحت مراقبت هاي شديدتري در اين زمينه، از زمان شروع تا پايان دوران بارداري قرار گيرند. افزايش سطح سرمي فنيل آلانين مي تواند اثرات سوئي بر جنين در همان هفته هاي اول بارداري داشته باشد. با اينکه جنين يک مادر مبتلا مي تواند به PKU مبتلا نباشد، ولي به علت بالا رفتن سطح اين اسيدآمينه در خون مادر احتمال ايحاد آسيب مغزي براي او وجود دارد. مطالعات علمي نشان داده است مادراني که در طول بارداري کنترل و مراقبت دقيق تري داشته اند، ميزان بهره هوشي در آنها بالاتر و شيوع بيماري هاي قلبي مادرزادي و ساير مشکلات و عوارض در آنها کمتر بوده است.
منبع: ماهنامه دنياي تغذيه - ش 85
/خ